ارگ بم

اَرْگِ بَم [arg-e bam]، قلعه‌ای بزرگ و کهن‌سال در 6 کیلومتری شمال شرقی شهر کنونی بم در استان کرمان که قدمت آن به روزگار پیش از اسلام می‌رسد. ارگ بم بر روی تپه‌ای سنگی بنا شده، و بیش از 300 متر طول و 200 متر عرض آن است (وزیری، جغرافیا...، 92؛ فرمانفرما، 7؛ حکیم، 824؛ باستانی، «ارگ بم»، 28؛ نیز نک‍ ‍: افضل الدین، 71). این ارگ در درون حصارهای شهر کهنۀ بم و در کنار آن قرار گرفته، به گونه‌ای که بر شهر قدیم بم مشرف است (گاوبه، 307؛ وزیری، همانجا؛ پازوکی، 225؛ نیز نک‍‌ : ابن‌حوقل، 2/ 312؛ مینورسکی، 370).

ترکیب بناها

به دور حصار شهر کهنۀ بم، خندق پهن و عمیقی وجود داشته که به تدریج پرشده است، اما هنوز آثاری از آن دیده می‌شود. همچنین، برگرد این حصار برجهای کوچک و بزرگ بسیاری به چشم می‌خورد (حکیم، همانجا؛ اعتمادالسلطنه، مرآة...، 1/ 471؛ ناظرزاده، 20-21؛ پاتینجر، 201؛ پازوکی، 241). در سدۀ 4ق، حصار بیرونیِ بم دارای 4 دروازه بوده است (نک‍ ‍: مقدسی، 465) و اکنون راه‌‌ گذر از این حصار یک دروازه است (حکیم، اعتمادالسلطنه، همانجاها). در دو سوی این دروازه، اتاقکهایی قرار دارد که احتمالاً محل استقرار نگهبانان بوده است. پس از آن، بازاری دیده می‌شود که طول آن نزدیک به 600 متر است. این بخش از مجموعۀ ابنیه که زیستگاه مردم بوده، علاوه بر بازار، مشتمل بر مسجد، حسینیه، زورخانه و کارگاه عصاری است. با عبور از دروازۀ دوم (دروازۀ داخلی) و محل نگهبانان، اصطبلی بزرگ با بقایای آخورها و آبشخور به چشم می‌خورد. سومین دروازه که در واقع درِ ورودی ارگ است، به میدانی ختم می‌شود که به توپخانه و قراولخانه شهرت دارد. پس از گذر از حصار چهارم، زندان ارگ قرار گرفته است. پنجمین و مرتفع‌ترین قسمت قلعه، حاکم‌نشین ارگ بوده که شامل دو طبقه است. بر فراز این ساختمان، برج دیده‌بانیِ 4 طبقه‌ای بنا شده که با استفاده از آن، مناطق اطراف ارگ زیرنظر قرار می‌گرفته است. پس از خانۀ حاکم، عمارت موسوم به «چهار فصل» دیده می‌شود که 4 اتاقِ مرتبط به هم، در 4 گوشۀ آن است. در پشت عمارت چهار فصل، حمامی است که اکنون ویران شده است (نک‍ ‍: باستانی، همان، 29-31؛ ناظرزاده، 21-22؛ گاوبه، 305- 309؛ پازوکی، 225، 230، 233-234، 237- 238؛ نوربخش، 98). یکی از بناهای مهم ارگ، مسجد آن است که احتمالاً مربوط به دورۀ صفاری (سده‌های 3-4ق/ 9-10م) است و در روزگار خود، بنای با‌شکوهی بوده است. این مسجد پیش از ویرانی، ایوانی بلند داشته است (شرودر، 943-944؛ نیز نک‍ ‍: اصطخری، 143؛ ابن حوقل، نیز حدود العالم، همانجاها).

آب مورد نیاز بم کهن، از طریق یک رشته کاریز تأمین می‌شده است (وزیری، حکیم، همانجاها؛ نیز نک‍‍ : اعتماد السلطنه، همانجا). معروف‌ترین چاههای آن چاهی است در حاکم‌نشین که به روایت افسانه مانند طاهرالدین بن شمس‌الدین بمی، نویسندۀ کتاب گم‌شدۀ بم‌نامه، به دستور سلیمان نبی (ع) و به قولی به دست رستم دستان حفر شده است (وزیری، تاریخ...، 1/ 246، 248، جغرافیا، 92-93؛ باستانی، مقدمه بر...، 170؛ سایکس، 218؛ پازوکی، 237). خصوصیاتی چون نظام آب‌رسانی ارگ، با معیارهای قلعه‌سازی غیرکوهستانی سازگار است (اصغریان، 327؛ پازوکی، 225-226).
برج و بارو و دیوارهای بلند و طولانی ارگ و ساختمانهای درون آن از خشت خام ساخته شده، و کاملاً محکم است (مقدسی، حکیم، پازوکی، همانجاها؛ هدایت، 10/ 531؛ ناظرزاده، 20)، تا آنجا که در قدیم به «عمارت سلیمان» معروف بوده است (کُتُبی، 19).
ویژگیهای قرارگاههای دفاعی، معابر، برج و بارو، و مانند آنها، قلعه را از حیث عملیات نظامی در حد مطلوبی نشان می‌دهد و تأثیرگذاری روانی دورنمای آن بر دشمن، امری قابل ملاحظه است. از لحاظ زیبایی‌شناسی معماری نیز می‌توان خصوصیاتی چون حجمهای گوناگون سازه‌های کنگره‌دار را در آن مورد توجه قرار داد (نک‍ : فرمانفرما، همانجا؛ پازوکی، 230، 241؛ اصغریان، 325-327).

تاریخ بنا

با توجه به وضعیت طبیعی شهر بم که از قدیم در مسیری قرار داشته‌است که مسافران راه فارس با گذر از آن به سمت شرق یا شمال شرقی ایران می‌رفته‌اند (نک‍ ‍: کتبی، 104؛ گاوبه، 302)، ارگ بم دست‌کم از دورۀ ساسانی اهمیت نظامی و بازرگانی داشته(EI2, I/ 1008)، و این ویژگی سبب شده است که تا قرنها پایدار بماند (دربارۀ اهمیت اقتصادی و تجارتی بم، نک‍‌ : ابن حوقل، مقدسی، همانجاها؛ ادریسی، 1/ 435؛ یاقوت، 1/ 737).
تاریخ ساختمان ارگ بم را نمی‌توان به درستی معین کرد. بر اساس برخی از روایات افسانه‌ای، این بنا از ساخته‌های پادشاه کیانی، بهمن، پسر اسفندیار است (حکیم، اعتمادالسلطنه، همانجاها). برخی منابع دیگر، آن را به اوایل عهد ساسانی منسوب می‌کنند و در واقع، ارگ بم را با قلعۀ هَفتواد یکی می‌دانند (نک‍ ‍: حمدالله، تاریخ گزیده، 103، نزهة القلوب، 140؛ شاه‌حسین، 202؛ وزیری، تاریخ، 1/ 262- 268، جغرافیا، 93). این هفتواد همان کسی است که ماجرای نبرد او با اردشیر بابکان و نابودی کرم هفتواد به دست اردشیر در برخی از منابع کهن آمده (نک‍‌ : کارنامه...، 76-87؛ فردوسی، 7/ 139-154)، و طبری از او با نام «ابتنبود» یاد کرده است (2/ 39). حمدالله مستوفی اشاره می‌کند که چون کرم هفتواد در آن محل ترکید، آنجا را بم خواندند (نزهة القلوب، همانجا). برپایۀ روایات موجود، هفتواد مسکن کرم را جایی در ارگ بم قرار داد. شاید از این رو ست که یکی از دروازه‌های ارگ، از مدتها پیش نزد مردم محلی به «دروازۀ کُت کرم» معروف بوده‌است. در گویش کرمانی، سوراخ و محل زندگی جانوران را «کُت» می‌گویند (وزیری، تاریخ، 1/ 263-264، جغرافیا، همانجا؛ ستوده، 131؛ نفیسی، 4/ 2759).
در میان نویسندگان اوایل دورۀ اسلامی، کسانی چون بلاذری (2/ 482) و ابن رسته (ص 106) از بم سخن می‌گویند، اما نامی از ارگ نمی‌برند و ظاهراً یعقوبی (ص 286، 308) نخستین کسی است که به آن اشاره می‌کند. این ارگ، به سبب استواری و وضع ویژه‌اش، از روزگار قدیم، محلی برای دربند کردن متمردان و مخالفان سیاسی حاکمان وقت به شمار می‌رفته است؛ چنان‌که از روزگار طاهریان و صفاریان به بعد، شواهدی در این باره در دست است (نک‍ : همو، 308؛ تاریخ سیستان، 247؛ افضل‌الدین، 65-66؛ حافظ ابرو، 187- 188). همچنین، این ارگ گاهی مرکز خوارج نیز بوده است، چنان که یکی از 3 مسجد بم، «مسجد خوارج» نامیده می‌شده است (اصطخری، ابن حوقل، مینورسکی، نوربخش، همانجاها؛ تاریخ سیستان، 213).
ارگ بم در طول تاریخ، مورد توجه بسیاری از فرمانروایان و کشورگشایان بوده، و از این‌رو، بارها دست به دست گشته، و در ساختمانهای آن دخل و تصرف شده است. عصر ایلخانی (سده‌های 7- 8‌ ق) از دوره‌هایی بوده که طی آن، برخی از بناهای مجموعۀ بم تخریب و نوسازی شده است. یکی از فاتحان آن مبارزالدین محمدبن مظفر (718- 759ق/ 1318- 1358م)، سرسلسلۀ آل مظفر است که پس از مدتی پیکار، آنجا را تصرف کرد (نک‍ ‍: شبانکاره‌ای، 315؛ فریومدی، 343؛ کتبی، 19؛ خواندمیر، 3/ 279؛ نوربخش، 92). افغانها نیز که یک بار در 1131ق/ 1719م و بار دیگر در 1134ق/ 1721م، به سرکردگی محمود غلجایی، پسر میرویس بم را تصرف کرده بودند، تا 1142-1143ق/ 1729-1730م که نادرشاه افشار قدرت ایشان را درهم شکست، بم را به عنوان قلعه‌ای مطمئن در اختیار داشتند (نک‍ : استرابادی، 11-13؛ مرعشی، 53؛ پاتینجر، EI2; 202، همانجا). سالها بعد (1219-1220ق/ 1804-1805م) نیز، محمد خان غلجایی، پسر اعظم خان افغان که مدتی ارگ بم را در اختیار داشت، عصیان کرد، اما از عهدۀ مقابله با نیروهای دولتی ایران برنیامد و آنجا را رها ساخت (هدایت، 9/ 403؛ اعتمادالسلطنه، تاریخ...، 3/ 1473، 1475). در 1209ق/ 1794م، لطفعلی خان، آخرین فرمانروای سلسلۀ زندیه که با محاصرۀ کرمان به وسیلۀ سپاه آقا محمد‌خان قاجار، از آنجا گریخته بود، خود را به ارگ بم رسانید و در آنجا پناه گرفت. اما چندی بعد، به دست حاکم ارگ دستگیر شد و تحویل آقا محمدخان گردید (شیرازی، 388-391؛ اعتمادالسلطنه، همان، 3/ 1424-1425؛ پاتینجر، همانجا؛ کرزن، II/ 253؛ نیز قس: اعتمادالسلطنه، مرآة، 1/ 472-473). در 1255ق/ 1839م، آقا خان محلاتی، پیشوای فرقۀ اسماعیلیه به سبب اختلاف با حاجی میرزا آقاسی، بر محمدشاه قاجار شورید و در ارگ بم متحصن شد. اما سرانجام، پس از یک سال محاصرۀ ارگ به وسیلۀ نیروهای دولتی تسلیم شد (هدایت،10/ 249؛ سپهر، 2/ 334-335؛ فرمانفرما، 7؛ خورموجی، 28؛ طاهری، 129-130). در زمان دیدار پرسی سایکس (1292ق/ 1875م)، ارگ فقط عنوان پادگان نظامی داشت، زیرا از 1256ق/ 1840م که بنای شهر تازۀ بم در جنوب غربی شهر کهنه آغاز شد، به تدریج مرکز اداری بم، به شهر جدید انتقال یافت (گاوبه، 303، 307، 308؛ نیز نک‍‌ : پاتینجر، 201-203؛ سایکس، 218).
ارگ بم بارها تعمیر شد. عباسقلی‌خان جوانشیر قراباغی، طهماسب میرزا مؤیدالدوله و فیروز میرزا فرمانفرما در زمان قاجاریه و همچنین بعدها در 1337ش، ادارۀ کل باستان‌شناسی و انجمن آثار ملی بخشهایی از این بنا را بازسازی کردند (نک‍ ‍: هدایت، 10/ 273، 531؛ فرمانفرما، 8؛ مشکوتی، 110-111). افزون بر تعمیراتی که از 1351ش به بعد صورت گرفت، از 1372ش نیز برنامه‌ای گسترده برای مرمت ارگ طرح‌ریزی و آغاز شد (طیاری، 12). با این‌همه، بر اثر زمین‌لرزۀ 5 دی 1382، تمامی ساختمانهای داخل ارگ ویران شد.

 مآخذ

ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1939م؛ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، 1891م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409ق/ 1989م؛ استرابادی، محمد مهدی، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، 1341ش؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1347ش؛ اصغریان جدی، احمد، «دفاع غیرعامل در ارگ بم»، مجموعۀ مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تهران، 1347ش، ج 2؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم نـاصری، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، 1367ش؛ همـو، مرآة البلدان، به‌کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367ش؛ افضل الدین کرمانی، احمد، عقد العلى للموقف الاعلى، به کوشش علی‌محمد عامری نائینی، تهران، 1311ش؛ باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، «ارگ بم»، راهنمای آثار تاریخی کرمان، تهران، 1335ش؛ همو، مقدمه بر تاریخ کرمان (نک‍ : هم‍ ، وزیری، تاریخ)؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش صلاح الدین منجد، قاهره، 1956م؛ پازوکی طرودی، ناصر، استحکامات دفاعی در ایران دورۀ اسلامی، تهران، 1376ش؛ تاریخ سیستان، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1314ش؛ حافظ ابرو، عبدالله، ذیل جامع التواریخ رشیدی، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، 1350ش؛ حکیم، محمدتقی، گنج دانش، به کوشش محمدعلی صوتی و جمشید کیان‌فر، تهران، 1366ش؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362ش؛ همو، نزهة القلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331ق/ 1913م؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362ش؛ خورموجی، محمد جعفر، تاریخ قاجار (حقایق الاخبار ناصری)، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1344ش؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، 1344ش؛ ستوده، منوچهر، فرهنگ کرمانی، تهران، 1335ش؛ شاه‌حسین بن غیاث‌الدین محمد، احیاء الملوک، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1344ش؛ شبانکاره‌ای، محمد، مجمع‌الانساب، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1363ش؛ شیرازی، محمد رضا، ذیل بر تاریخ گیتی‌گشای موسوی اصفهانی، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1363ش؛ طاهری، عبدالغفور، «تذکرۀ جلالی»، به کوشش ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، تهران، 1344ش، ج 13؛ طبری، تاریخ؛ طیاری، حسین، «گزارش عملکرد پروژۀ ارگ بم از سال 1372 تا اسفند 1374»، مجموعۀ مقالات کنگره...، به کوشش باقر آیت‌الله زادۀ شیرازی، تهران، 1376ش، ج 5؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش م. ن. عثمانف و ع. نوشین، مسکو، 1968م؛ فرمانفرما، فیروز میرزا، سفرنامۀ کرمان و بلوچستان، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی)، تهران، 1360ش؛ فریومدی، غیا‌ث‌الدین، «ذیل مجمع‌الانساب شبانکاره‌ای»، مجمع‌الانساب (نک‍ : هم‍ ، شبانکاره‌ای)؛ کارنامۀ اردشیر بابکان، به کوشش و ترجمۀ بهرام فره‌وشی، تهران، 1354ش؛ کتبی، محمود، تاریخ آل مظفر، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1355ش؛ گاوبه، ه‍ .، «ارگ بم»، ترجمۀ کرامت‌الله افسر، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، به کوشش محمد یوسف کیانی، تهران، 1365ش؛ مرعشی صفوی، محمد خلیل، مجمع‌التواریخ، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1362ش؛ مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1345ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ مینورسکی، و.، تعلیقات بر حدود العالم، ترجمۀ میرحسین شاه، به کوشش مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران، 1372ش؛ ناظرزادۀ کرمانی، احمد، «ارگ بم»، یادنامۀ پنجمین کنگرۀ بین‌المللی باستان شناسی و هنر ایران، تهران، 1351ش، ج 2؛ نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، 1343ش؛ نوربخش، حمید و دیگران، ارگ بم، تهران، 1355ش؛ وزیری کرمانی، احمدعلی، تاریخ کرمان، به کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1364ش؛ همو، جغرافیای کرمان، به کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1354ش؛ هدایت، رضا قلی، روضة الصفا، تهران، 1339ش؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، 1891م؛ نیز: